سنجش اثربخشی محتوای دینی در نظام آموزشی کشور چرا و چگونه

به گزارش خبرنگار ایکنا، نشست تخصصی بررسی سنجش اثربخشی آموزش در نهادهای تربیتی، امروز دوشنبه 15 اردیبهشت ماه به همت موسسه توسعه محتوای آموزشی دینی (متمادی)، کانون اسلامی انصار، کانون بصائر و سازمان پژوهش و برنامه ریزی درسی وزارت آموزش و پرورش برگزار شد.

در ابتدای این نشست، حجت الاسلام محمدتقی فاضل، عضو هیئت مؤسس مؤسسه توسعه محتوای آموزشی دینی (متمادی) با اشاره به اینکه یکی از دغدغه های مهم در حوزه تعلیم و تربیت دینی بحث سنجش اثربخشی آموزش است که امری تخصصی، علمی و مهم است، این سؤال را مطرح کرد که چرا به صورت فراگیر به مسئله سنجش اثربخشی آموزش پرداخته نشده و آمار ملموسی از آن منتشر نمی شود؟ و گفت: اندیشمندان و اساتید این سؤال را مدام مطرح می کنند که ما سال هاست در حوزه تربیت دینی فعالیت می کنیم، اما چرا نتیجه آن در جامعه مشهود نیست و چرا تأثیر این آموزش ها در رفتار جوانان عینیت ندارد؟

وی ادامه داد: افرادی که از آموزش ها حمایت می کنند نیز می خواهند اثرات محتواها را بدانند و مطلع شوند مثلا یک بحث دینی طی دو سال آموزش چه قدر در افراد اثر گذاشته است؟

فاضل افزود: بر اساس همین دغدغه مؤسسه متمادی با همکاری مؤسسه بصائر تصمیم گرفت، وارد بحث سنجش اثرگذاری آموزش های دینی شود. به عنوان مبلغی که 15 سال است در حوزه تبلیغ برای دانش آموزان و اقشار مختلف فعالیت دارم و از مدارس استعدادهای درخشان تا محروم ترین مدارس هم مربی اعزام و هم منابع درسی ارسال کرده و نتیجه فعالیت هایمان را نیز سنجیده ایم، باید بگویم از سنجش های صورت گرفته نتایج خوبی به دست آمده است اما نیازمند همکاری اساتید برای علمی تر شدن این مباحث هستیم.

فاضل با تأکید بر اینکه تبلیع و آموزش دین یک وظیفه الهی است که نمی توان آن را با حقوق گرفتن پیش برد، گفت: معتقدیم این وظیفه باید به بهترین نحو انجام شود، اما ما مامور به نتیجه نیستیم، مامور به تبلیغ هستیم. خداوند نیز به پیامبر خود فرموده تو مسئول تبلیغ هستی و بر آنها(افرادی که آنهای را هدایت می کنی) مسلط نیستی.

وی با مطرح کردن این سؤال که باید در اثرسنجی آموزش تا کجا پیش رفت؟ خاطرنشان کرد: پیامبر اکرم(ص) 23 سال تبلیغ کردند اما بعد از وفات ایشان هشت نفر اطراف حضرت علی(ع) ماندند؛ حضرت نوح(ع) پس از قرن ها تبلیع تنها توانست چند نفر را هدایت کند. آیا در تبلیغ ما بهتر عمل می کنیم یا پیامبران؟ قدر مسلم پیامبران پس اگر کار دینی انجام دادیم و تبلیغ دین کردم، اما دیدیم، اثربخشی کار کم است، نباید ناامید شد.

فاضل افزود: هر ثانیه از عمر پیامبر اکرم(ص) معادل طول عمر 124 هزار پیامبر است، اما آیا پیامبر ناامید شدند؟ خیر؛ اما ما امروزه می بینیم، افراد و مبلغان ناامید می شوند. باید مراقب بود، اگر اثر فعالیت و تعلیم و تربیت را سنجیدیم و دیدیم اثربخشی کم است، ناامید نشویم.

در ادامه این نشست محمود امانی طهرانی، دبیرکل شورای عالی آموزش و پرورش با موضوع «سیاستگذاری کلان در حوزه سنجش اثربخشی محتوای دینی در نظام آموزشی کشور» به سخنرانی پرداخت و گفت: اولین نکته ای که به آن اشاره می کنم، بحث اهمیت آموزش است. اهمیت آموزش در دوره های مختلف تاریخ زندگی بشر متفاوت بوده است. امروز آموزش یک صنعت جدی محسوب می شود. در دوره های مختلف تاریخی، گروه هایی به صورت تخصصی به این امر می پردازند و نقش های ویژه ای را به صورت حرفه ای ایفا می کنند. فعالیت هایی که در این زمینه انجام می شود، همگی به نوعی حرفه ای شده اند و اقتضای این حرفه ای شدن این است که تمام جوانب موضوع به صورت کلان در نظر گرفته شود.

وی به فرایند آموزش در جهان اشاره کرد و گفت: وقتی از آموزش در جهان امروز صحبت می کنیم، منظور فرایندی است که شامل امور: «قابل پژوهش»، «قابل آموزش»، «قابل انتقال» و «قابل اندازه گیری» بودن و از جنبه های مختلف، از جمله اثربخشی، قابل ارزیابی بودن است.

همه می خواهند میزان اثربخشی آموزش را بدانند

امانی طهرانی ادامه داد: سرمایه گذاری هایی که در این زمینه انجام می شود، چه توسط ملت ها، چه بخش های خصوصی و چه خانواده ها روی فرزندانشان، نیازمند آگاهی از نتایج است. سرمایه گذاران مایلند از نتایج آگاه باشند و درباره میزان اثربخشی بتوانند تصمیم گیری کنند.

وی اضافه کرد: کشورهای مختلف به اندازه های متفاوت در آموزش سرمایه گذاری می کنند و این بدیهی است که نباید در همه زمینه ها به صورت بی حد و حصر سرمایه گذاری کرد، چرا که منابع محدود هستند. از همین جاست که موضوعاتی مانند دغدغه اثربخشی سر برمی آورد. امروزه ضرورت سنجش اثربخشی در بسیاری از زمینه ها، حتی دلایل اقتصادی دارد، هر چند دلایل دیگری نیز وجود دارد.

دبیرکل شورای عالی آموزش و پژورش ادامه داد: دلایل دیگر شامل این نکته است که ما انتظار داریم آموزش منجر به تغییرات لازم در سه حوزه دانش افراد، رفتار افراد و نگرش افراد شود و این تغییرات در همان سطحی است که در الگوی پاتریک به صورت مشخص به آن اشاره شده است.

فایده مندی سنجش اثربخشی

وی به این مسئله اشاره کرد که در خصوص ضرورت سنجش اثر آموزش تقریباً همه متفق القول هستند، گفت: در مورد فایده مندی آن باید بگویم سنجش اثربخشی آموزش باید منجر به اصلاح روش ها و تشخیص درست نیازها شود. این ها همه از موضوعات اصلی طراحی آموزشی و طراحی برنامه درسی هستند که دغدغه گروه های متخصص در این زمینه نیز هستند. در سطح کلان، این موضوع در سطح ملی مطرح است و در سطح خرد به کلاس های درس مربوط می شود.

امانی طهرانی خاطرنشان کرد: همان طور که در سطح ملی طراحی آموزشی داریم، محتوا انتخاب می کنیم و فضایی را به عنوان موقعیت تربیتی طراحی می کنیم، در سطح مدارس و کلاس ها نیز همین اتفاق می افتد. برای محقق شدن این نتایج، بهبود مستمر روش ها ضروری است. در اینجا می بینیم که موضوع اثربخشی هم در سنجش محتوا و هم در روش های به کار گرفته شده در طراحی مسیر یادگیری مؤثر، اهمیت می یابد.

دبیرکل شورای عالی آموزش و پرورش ادامه داد: موضوع سومی که می خواهم به آن اشاره کنم این است که مدل های متعددی برای این موضوع در جهان شناخته شده است. در ایران نیز این مدل ها تدریس می شود و برخی از آنها به کار گرفته شده اند. برای مثال، مدل «cipp» که بسیاری از دوستان با آن آشنا هستند، در گذشته بیشتر مورد استفاده قرار می گرفت. این مدل بر سه مؤلفه اصلی تمرکز داشت: دروندادها (چه چیزهایی وارد سیستم می شوند)، فرایند (چگونه پردازش می شود) و بروندادها (نتیجه نهایی چیست). این مدل دغدغه اصلی اش این بود که چگونه این سه بخش را بسنجد و رابطه بین آنها را تحلیل کند.

وی تشریح کرد: اما الگوی جدیدتری که در این زمینه مطرح و در بخش های فنی و حرفه ای به کار گرفته شد، مدل پاتریک (Patric) است. این مدل شامل چهار سطح است که به ترتیب عبارتند از:  
1. سطح واکنش (پایین ترین سطح)  
2. سطح یادگیری (که بیشتر بر جنبه های دانشی و مهارتی تمرکز دارد)  
3. سطح رفتار (تغییرات رفتاری پس از آموزش)  
4. سطح نتایج (دستاوردهای نهایی در بلندمدت)

امانی طهرانی اضافه کرد: در حوزه آموزش های فنی و حرفه ای، این مدل به خوبی اجرا شده و گزارش های متعددی نیز در این زمینه به دست ما رسیده است. برخی افراد نیز تلاش کرده اند این مدل را به سایر حوزه های آموزشی تعمیم دهند و نمونه هایی را ایجاد کنند، اما این نمونه ها به اندازه ای که در آموزش های فنی و حرفه ای منسجم و شفاف بوده، در سایر بخش ها دیده نشده است. ما هنوز در آغاز راه هستیم. پیش بینی من این است که در پنج سال آینده، یک تحول بنیادین و جدی در این زمینه رخ خواهد داد. اما چگونه؟

وی در بخش دوم سخنان خود به مسئله فناوری و نقش آن در تعلیم و تربیت اشاره کرد و گفت: مسئله فناوری در این زمینه آینده این موضوع را دگرگون خواهد کرد. این تحولی است که قبلاً نه امکان پذیر بود و نه شدنی، و بسیار پرهزینه به نظر می رسید. امروزه، فناوری های جدید دسترسی به لایه های درونی افکار انسان ها، تمایلات و انتخاب هایشان را ممکن ساخته اند. این مسئله، پدیده ای نوظهور و در عین حال بسیار مهم در عرصه سنجش اثربخشی آموزش است.

تأثیر فناوری بر سنجش اثربخشی

امانی طهرانی ادامه داد: اگر با نگاه فناورانه به موضوع اثربخشی بنگریم، پلتفرم های آموزشی می توانند داده های ارزشمندی ارائه دهند که در این زمینه معنای بسیار مهمی پیدا می کند. برای مثال، در بحث هدایت تحصیلی دانش آموزان، قبلاً با معضلات جدی مواجه بودیم: این فرآیند بسیار گران و زمان بر بود و تنها معدودی از دانش آموزان کشور از این امکان برخوردار می شدند. مدارس خاصی روی این موضوع سرمایه گذاری می کردند و مراحل متعددی از مصاحبه ها، گفت وگوها و تشکیل پرونده های مفصلی را برای دانش آموزان طی می کردند تا در نهایت بتوانند به آنها کمک کنند که خود، علایق و توانمندی هایشان را بهتر بشناسند و مسیر آینده تحصیلی و شغلی خود را تشخیص دهند.

وی افزود: اما امروزه شاهد تغییرات چشمگیری در این مسئله هستیم. فناوری کاری را که قبلاً دشوار، گران و محدود به گروه های خاص بود، ارزان و در دسترس همگان قرار داده است. به نظر می رسد اپلیکیشن های مرتبط با این حوزه نیز به زودی از سوی گروه های فعال در این زمینه توسعه خواهند یافت. ورود فناوری به این عرصه، امیدهای فراوانی برای ما ایجاد کرده است. قبلاً اگر می خواستیم تحقیقات طولی (مثلاً در سطح چهارم مدل پاتریک) انجام دهیم تا ببینیم اثرات یک آموزش در بلندمدت چه بوده، نیاز به طراحی مطالعات پیچیده توسط دانشگاه های بزرگ داشتیم که ممکن بود 20، 30 یا حتی 40 سال طول بکشد. اما امروزه، فناوری های جدید داده محور به راحتی می توانند داده های مربوط به این گروه ها را جمع آوری و تحلیل کنند. علاوه بر این، هوش مصنوعی نیز می تواند تغییرات جدی در این زمینه ایجاد کند.

امانی طهرانی به دو راهبرد مهم در این راستا اشاره کرد و گفت: اول بازی سازی (Gamification): تلفیق آموزش با سنجش از طریق بازی سازی می تواند داده های ارزشمندی درباره اثربخشی ارائه دهد و دوم شبکه های اجتماعی که این پلتفرم ها نیز می توانند منبع بسیار مهمی برای سنجش اثربخشی باشند.

وی در خصوص چالش های پیش روی سنجش اثربخشی آموزش گفت: واقعیت این است که در حوزه های فنی و مهارت های شغلی، سنجش اثربخشی آموزش کار چندان دشواری نیست. اما وقتی وارد عرصه موضوعات تربیتی می شویم، چالش ها بسیار پیچیده تر می شوند از جمله تعیین معیارها: «چه چیزی را مبنا قرار دهیم؟ در چه بازه زمانی؟»، «عوامل بیرونی: چگونه تأثیر عوامل خارج از محیط آموزشی را در نظر بگیریم؟» و «انتقال تجربیات: آیا می توانیم از نتایج کار دیگران استفاده کنیم؟».  در حوزه تربیتی، سنجش های مستقیم گاهی می توانند اثرات معکوس داشته باشند. مثلاً در آموزش های دینی، اگر سنجش به جایگاه تعیین مزیت برای افراد تبدیل شود، ممکن است دقیقاً ضد اهداف اصلی تربیت دینی عمل کند. این حوزه ای است که باید با احتیاط و گام های کوچک در آن حرکت کرد.

وی با تأکید بر اینکه برای اثرسنجی آموزش ها نیاز داریم مروری بر مباحث فنی داشته باشیم، ابعاد مختلف کار را بشناسیم و مشخص کنیم چه داده هایی معتبر، پرشمار و در دسترس هستند، گفت: اگر داده هایی سه ویژگی کلیدی اعتبار، پرشماری و دسترس پذیری را نداشته باشیم، اساساً صحبت از سنجش اثربخشی بی معناست. باید به توافق برسیم که چه داده هایی را جمع آوری کنیم، چگونه آنها را به دست آوریم و از چه ابزارها و روش هایی استفاده کنیم. همچنین، زمان جمع آوری داده ها و منابع معتبر آن نیز از اهمیت بالایی برخوردار است.

امانی طهرانی اضافه کرد: در جهان امروز، داده های کم شمار اعتباری ندارند. در هر حوزه ای، اگر مخزن عظیمی از داده ها نداشته باشیم، نتایج ما قابل اعتنا نخواهند بود. امروزه گروه های فراوانی در تولید محتوای آموزشی، ترویج مبانی تربیتی و دینی فعالیت می کنند، اما بسیاری از آنها از تأثیر واقعی کار خود آگاه نیستند.

وی در پایان گفت: ما به نتایج چنین گفت وگوهایی بسیار امیدوار و نیازمندیم. افرادی که عمیقاً درباره موضوع بحث کنند، می توانند کمک بزرگی به بهبود سیاست های تربیتی، انتخاب مسیرهای بهتر برای آموزش کودکان و گماردن افراد آگاه به مسئولیت هایشان باشند. طبیعتاً دستیابی به این اهداف، مستلزم آگاهی های دقیق و داده محور است.

در ادامه مراسم نیز رضا رهنما، مشاور علمی سنجش اثربخشی و حمید رحیمیان، عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی به سخنرانی پرداختند و در نهایت پس از کارگاه هم اندیشی مراسم اختتامیه این نشست علمی برگزار شد.

انتهای پیام